به روایت از دکتر بهزاد نیکخواه – مدیر ارشد زنجیره ارزش شرکت بین المللی گروه مانی آسیا می‌توان گفت که وقتی انسان‌های اولیه به طور اتفاقی به تاثیر تعدادی از گیاهان در مداوای جراحت‌ها و بیماری‌ها پی بردند، دقت و مطالعه بر روی استفاده از گیاهان برای درمان بیماری‌ها شروع شد. براساس شواهد تاریخی استفاده از گیاهان در تمدن‌های قدیمی به عنوان یک دانش نظام مند به اثبات رسیده است. قدیمی‌ترین متون دارویی به خط میخی از ۲۶۰۰ سال قبل از میلاد حاکی از استفاده گیاهانی مانند شیرین‌بیان، آویشن و بابونه در بین النهرین (سومر و بابل) بوده است.
مستندات تاریخی مربوط۱۵۰۰سال قبل از میلاد بیانگر استفاده ۷۰۰ نوع داروی گیاهی در مصر باستان است. استفاده از گیاهانی مانند زردچوبه،زنجبیل و ریحان در هند سابقه ای سه هزار ساله دارد. کتاب «شن نونگ بن کائو» یکی از قدیمی‌ترین متون دارویی چینی است واستفاده از گیاهان دارویی چین باستان (طب سنتی چینی) دست‌کم به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد برمی‌گردد. در قرن اول میلادی کتاب «De Materia Medica» نوشته دیوسکوریدس گیاه شناس، داروساز و پزشک رومی قرن‌ها منبع اصلی داروسازان اروپا بود. در دوران امپراتوری هخامنشی و ساسانی، دانش پزشکی و گیاه‌درمانی بخشی از نظام سلامت بوده است. در کتاب‌هایی نظیر «وندیداد» (یکی از متون اوستایی) به طب سنتی و گیاهان دارویی اشاره شده است.ابن سینا (۹۸۰–۱۰۳۷ میلادی) با تالیف کتاب،قانون در طب، صدها گیاه دارویی و خواص آنها را توصیف کرد.آثار او تا قرن‌ها در دانشگاه‌های اروپایی تدریس می‌شد رازی و دیگر دانشمندان ایرانی و اسلامی با ترکیب علم و تجربه، داروسازی و گیاه‌درمانی را گسترش دادند.در قرون وسطی،استفاده از گیاهان دارویی در صومعه‌ها و توسط راهبان رایج بود. در دوره رنسانس، مطالعه علمی گیاهان دارویی افزایش یافت و باغ‌های دارویی در دانشگاه‌ها ایجاد شد.
مزیتهای نسبی کشور درزنجیره ارزش گیاهان دارویی
ایران، به‌دلیل شرایط آب و هوایی و موقعیت جغرافیایی منحصر بفرد خود، دارای ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم شناخته شده دنیا از نظر تنوع زیستی است. درحـال حاضـر بـا داشـتن بیـش از ۷۵۰۰ گونـه گیاهـی و حـدود ۲۳۰۰ گونـه گیاهـان دارویـی یکـی از بهتریـن مناطـق جهـان برای پرورش گیاهان دارویی است.
سابقه تاریخی کشور در زمینه استفاده علمی از گیاهان دارویی از دوره هخامنشی و به‌ویژه شکوفایی آن در دوره اسلامی با ظهور نام آورانی چون بوعلی سینا و رازی ظرفیت فرهنگی لازم را در استفاده و تولید گیاهان دارویی فراهم کرده است. توسعه کشت زعفران و گل محمدی و استقرار کارگاه‌های گلابگیری و تولید انواع عرقیجات گیاهی شاهدی براین مدعاست. این ظرفیت فرهنگی می تواند مزیت نسبی برخاسته از شرایط اقلیمی طبیعی را با رویکردهای علمی مبتنی بر خلاقیت، نوآوری و تحقیق و توسعه به مزیت رقابتی در بازارهای جهانی تبدیل کند.
برنامه‌ریزی استراتژیک برای توسعه زنجیره ارزش گیاهان دارویی در شرکت بین المللی گروه مانی آسیا مبتنی بر سه رویکرد اصلی با هدف تبدیل گیاهان دارویی به مواد موثره اصلی(Active ingredients) و به تعبیری بهتر ایجاد پالایشگاه گیاهان دارویی است.
رویکردهای اصلی برای تبدیل مزیت نسبی تولید در زنجیره ارزش گیاهان دارویی به مزیت رقابتی جهانی مشتمل بر:
ارتقای کیفیت
کاهش قیمت تمام شده
ایجاد ارزش افزوده بیشتر از طریق:
فرآوری (Processing)
تلفیق (Compounding)
تولید مواد موثره فعال (Active ingredient production )
اصلی‌ترین سیاست تولید برای احراز استانداردهای جهانی و افزایش سهم از بازار در عین‌حال ایفای مسؤولیت اجتماعی از نظر تضمین سلامت غذا ارتقاء کیفیت از نظر ملاحظات بهداشتی تولید و پیش تدبیری در مورد جلوگیری از آلوده شدن محصول به انواع میکرو ارگانیزم‌ها اعم از قارچ‌ها، باکتری‌ها و توکسین‌های آنها و همچنین و به ویژه جلوگیری از آلودگی محصول نهایی به باقیمانده فلزات سنگین و سموم دفع آفات و بیماری‌های گیاهی در فرایند تولید از مزرعه تا سفره است این مهم از طریق عملیاتی کردن روش کشاورزی قراردادی(contract farming) در قالب مدیریت کیفیت جامع (TQM) محقق می شود.
یکی از مؤلفه‌های اصلی رقابت در بازارهای جهانی قیمت است.مدیریت و کاهش قیمت تمام شده تابعی از افزایش راندمان،صرفه جویی به مقیاس،کاهش ضایعات و بازیافت ضایعات درقالب تولید محصولات جانبی،مدیریت هزینه‌های تولید و غیره است کنترل فرآیندها و به ویژه تنظیم روابط کنشگران زنجیره ارزش و مدیریت جریان نقدینگی،اعتبار و کالا در زنجیره ارزش در قالب کشاورزی قراردادی موثرترین و کارآمدترین روش تامین مالی با رویکرد کاهش قیمت تمام شده است.
خام فروشی یکی از شاخص‌های مشهود توسعه نیافتگی کشورهاست به‌طوری‌که بررسی تراز تجاری بین‌المللی در صادرات محصولات می تواند نموداری از توسعه یافتگی اقتصادی باشد. هرقدر محصول صادراتی خام تر توسعه یافتگی کمتر.
از این‌رو توسعه زنجیره ارزش با تاکید بر خلاقیت،نوآوری و تحقیق و توسعه با هدف ایجاد ارزش افزوده بیشتر از طریق توسعه محصول می تواند اهداف اقتصادی را در قالب تولید ثروت و به تبع آن ایجاد اشتغال و ارتقائ رفاه عمومی محقق سازد.
فرآوری گیاهان دارویی (processing)نظیر تولید انواع دمنوش‌ها، عصاره‌گیری، اسانس، انواع عرقیجات و…
تلفیق گیاهان دارویی با دیگر ظرفیت‌های صنایع غذایی (compounding) مانند تولید نوشیدنی‌های گازدار با طعم نعناع و قند میوه.
تولید مواد موثره فعال (Active ingredient production )توسعه زنجیره ارزش به سمت تولید مواد موثره فعال کلیدی ترین اقدام در تولید ثروت و تبدیل مواد خام کشور به محصولات نهایی با ارزش افزوده بالاست برای مثال استخراج منتول از نعناع و صادرات منتول به جای گیاه خشک شده نعناع و یا عرق نعناع به لحاظ ارزش اقتصادی در خور توجه ویژه است.
خوشبختانه در سال‌های اخیر توجه خوبی به ظرفیت کشور در تولید بخش گیاهان دارویی شده است ایجاد دپارتمان‌های ویژه طب سنتی در دانشگاه‌های علوم پزشکی،ایجاد پژوهشکده گیاهان دارویی،توسعه کشت گیاهان دارویی و لابراتوارها و کارخانجات تولید دارو از گیاهان دارویی از این جمله است. ولی به نظر می رسد برای ارزش آفرینی از این ظرفیت‌ها اقدامات بیشتری لازم است. تحلیل وضعیت موجود،ترسیم چشم انداز مطلوب و تدوین راههای رسیدن از وضعیت موجود به موقعیت مطلوب در قالب برنامه ریزی استرتژیک جهت تبدیل این مزیتهای نسبی به مزیتهای رقابتی یک انتخاب نیست بلکه یک ضرورت استراتژیک است.
تحلیل SWOT توسعه گیاهان دارویی در ایران
نقاط قوت (Strengths)
تنوع اقلیمی و زیستی بالا (وجود ۲۳۰۰ گونه دارویی بومی)
پیشینه تاریخی و فرهنگی در طب سنتی
هزینه پایین نیروی کار و منابع طبیعی
وجود دانشمندان و مراکز تحقیقاتی معتبر
تجربه طولانی در کشت، برداشت و مصرف سنتی گیاهان دارویی
امکان تولید ارگانیک به دلیل محدود بودن مصرف سموم
نقاط ضعف (Weaknesses)
عدم فرآوری مناسب در مزارع و کارخانجات
کمبود برندهای معتبر و استاندارد جهانی
نبود بسته‌بندی مدرن و جذاب برای صادرات
عدم آموزش گسترده کشاورزان در زمینه کشت علمی و پایدار
ناهماهنگی بین بخش‌های دولتی و خصوصی
نبود حمایت بیمه‌ای و مالی کافی از تولیدکنندگان
فرصت‌ها (Opportunities)
رشد بازار جهانی داروهای گیاهی، مکمل‌ها و فرآورده‌های طبیعی
افزایش گرایش مصرف‌کنندگان داخلی به درمان‌های طبیعی
پتانسیل صادرات به کشورهای همسایه، اروپا و شرق آسیا
امکان جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی
توسعه تکنولوژی‌های نوین کشاورزی و داروسازی
حمایت‌های جدید از تولید دانش‌بنیان و صادرات غیرنفتی
تهدیدها (Threats)
برداشت بی‌رویه از طبیعت و تخریب منابع گیاهی
تحریم‌ها و مشکلات بانکی در صادرات
️ رقابت شدید از سوی کشورهای چین، هند و ترکیه
️ تغییرات اقلیمی و کم‌آبی در برخی مناطق
ضعف در قوانین مالکیت فکری و حفظ دانش بومی
نتیجه‌گیری راهبردی
برای استفاده بهینه از این ظرفیت، باید:
روی فرآوری و صادرات با ارزش افزوده تمرکز شود.
زنجیره ارزش گیاهان دارویی از کشاورزی تا بازار نهایی تقویت گردد.
با آموزش، سرمایه‌گذاری، برندسازی و پژوهش، ایران می‌تواند به یکی از قطب‌های جهانی گیاهان دارویی تبدیل شود.
تولید و کشت پایدار (مرحله کشاورزی)
راهکارها:
توسعه کشت علمی و ارگانیک با آموزش کشاورزان و ترویج الگوهای مناسب زراعی.
ایجاد بانک‌های بذر بومی و مقاوم به خشکی و آفات.
استفاده از آبیاری قطره‌ای، مالچ‌پاشی و کشاورزی حفاظتی برای مقابله با کم‌آبی.
کشت قراردادی میان کشاورز و کارخانه‌های فرآوری برای کاهش ریسک بازار.
جلوگیری از برداشت بی‌رویه منابع طبیعی با جایگزینی گونه‌های بومی کشت‌پذیر.
فرآوری و ارزش‌افزوده
راهکارها:
ایجاد و توسعه واحدهای فرآوری محلی(خشک‌کنی، عصاره‌گیری، اسانس‌گیری)
حمایت از صنایع دانش‌بنیان برای تولید فرآورده‌های دارویی، آرایشی و غذایی گیاهی.
تدوین و اجرای استانداردهای کنترل کیفی در مراحل خشک‌کردن، بسته‌بندی و انبارداری.
سرمایه‌گذاری در تکنولوژی‌های سبز و کم‌مصرف انرژی برای فرآوری.
اتصال صنایع فرآوری به پژوهش‌های دانشگاهی و مراکز علمی.
بسته‌بندی، برندینگ و بازاریابی
راهکارها:
توسعه بسته‌بندی‌های استاندارد، زیست‌تخریب‌پذیر و صادرات‌محور.
حمایت از برندسازی ملی و منطقه‌ای برای فرآورده‌های گیاهی.
طراحی نشان اصالت و کیفیت برای گیاهان دارویی ایران (مثل زعفران و گل‌محمدی).
حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی و بازاریابی دیجیتال (صادرات الکترونیک).
آموزش بازاریابی به تولیدکنندگان و واحدهای کوچک.
صادرات و دسترسی به بازارهای جهانی
راهکارها:
تسهیل روند صادرات و رفع موانع گمرکی و بانکی.
ایجاد مراکز صادراتی و خوشه‌های تجاری گیاهان دارویی در استان‌های مستعد.
همکاری با سازمان‌های بین‌المللی برای دریافت گواهی‌های ارگانیک و GMP
بهره‌گیری از پلتفرم‌های تجارت بین‌الملل و ورود به بازارهای تخصصی (مانند طب سنتی شرق آسیا).
انعقاد تفاهم‌نامه‌های تجاری با کشورهای هدف مانند چین، هند، آلمان و ترکیه.
تحقیق، آموزش و توانمندسازی
راهکارها:
حمایت از پژوهش‌های دانشگاهی و کاربردی در حوزه گیاهان دارویی.
توسعه رشته‌های دانشگاهی و دوره‌های آموزش تخصصی کشاورزی گیاهان دارویی.
آموزش بهره‌برداران در زمینه حفاظت منابع طبیعی، روش‌های برداشت صحیح و فرآوری اصولی.
انتقال دانش بومی طب سنتی به قالب‌های نوین و علمی.
ایجاد بانک اطلاعاتی جامع از گونه‌ها، مناطق مستعد، عملکردها و بازارها.
پایداری زیست‌محیطی
راهکارها:
تدوین سیاست‌های محیط‌زیستی در برداشت و کشت گونه‌های بومی.
اجرای ارزیابی اثرات زیست‌محیطی در مزارع و واحدهای فرآوری.
حفاظت از رویشگاه‌های طبیعی و توسعه «مزارع جایگزین».
استفاده از پسماندهای گیاهان دارویی برای تولید کود آلی یا انرژی زیستی.
بدون نظر